آب‌انبار

آب‌انبار حوض و یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری آب انبار را از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند. آب معمولاً در زمستان ذخیره شده و در تابستان به کار می‌رود. آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند.

نحوه ساخت آب انبار، تصفیه و عایق بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد. برای تصفیه از روش‌های فیزیکی و شیمیایی استفاده می‌شود. ته نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی و استفاده از کیسه‌های زغال به منظور بو گیری از جمله این روش‌ها است.

از معروفترین آب‌انبارها آب‌انبار شش‌بادگیری و آب‌انبار تکیه امیرچقماق در شهر یزد در ایران است. در شهر گناباد نیز آب انبارهای عظیمی وجود داشته است که حداقل سه مورد آنها در توسعه شهری تخریب شده است. آب انبار مرکز گناباد در خیابان شریعت سابق تا سال 1363 فعال و مورد بهره برداری مردم بود.در زمستان آب برف و یخ را روانه این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند.

 انواع آب انبارها

آب انبار ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد.

1: آب انبارهای همگانی واقع در محله ها، کاروانسراها، روستاها و به صورت تک بنا در مسیر راههای کاروانی.

2: آب انبارهای خصوصی درون خانه ها.

 قسمتهای مختلف آب انبارها

قسمتهای عمده بنای یک آب انبار عبارتند از: 1: منبع ذخیره آب ، 2: پوشش منبع ، 3: هواکش و بادگیر ، 4: راه پله و پاشیر ، 5 سردر تزئینی.

منبع یا انبار: قسمت اصلی آب انبار است و به چهار شکل مکعب، مکعب مستطیل، هشت گوشه و استوانه ساخته می شده، تمامی یا بخش عمده آن در زیر زمین کنده می شود. قطر منبع های استوانه ای از حدود 20 متر تجاوز نمی کند و تا سه هزار متر مکعب گنجایش دارند. منبع های مکعب و مکعب مستطیل می توانند در اندازه های بسیار بزرگ و تا صد هزار متر مکعب نیز ساخته شوند که در آن صورت برای نگهداری پوشش فراز آنها در داخل منبع ، جرزها و ستونها را بکار می گیرند.

پوشش انبار: پوشش منبع به صورتهای گنبدی، مخروطی، آهنگ و مسطح دیده می شود.

هواکش و بادگیر: برای سالم نگهداشتن آب و خنک کردن آن، بر فراز منبع آب به صورت معمول بادگیرهایی استوار می کنند تا جریان هوا را در آن برقرار سازد. وجود بادگیر های متعدد یک دهانه و چند دهانه در بالای برخی از انبار های آب به این دلیل است که تا از هر سو که باد می وزد، از آن بهره جسته شود و به طور دائم جریان هوا به گونه (بده و بستان) بوسیله بادگیرها در منبع برقرار باشد.

راه پله و پاشیر: در کنار منبع و به طور معمول در وسط سردر باشکوه و چشمگیری که به میدان یا فظای به نسبت باز مقابل جلوه می بخشد، پله های آب انبار قرار دارد که دسترسی به پاشیر و محل برداشتن آب را میسر می سازد. شیب پله ها گاهی تند ، ولی پهنای آنها بسیار است تا افراد براحتی بتوانند با سطل، دلو، کوزه و مشک از کنار هم بگذرند. در محل پاشیر و برداشت آب، برای آنکه افراد معطل نشوند با توجه به تعداد ساکنان محل، گاه تا سه شیر نیز قرار می دهند. شیر های برداشت آب را در یک متری از کف منبع نصب می کنند تا مواد ته نشین شده با آب خارج نشود. برخی از آب انبار ها دارای دو راه پله هستند یکی برای مسلمانان و دیگری برای زرتشتیان مانند آب انبار معروف ریگ در یزد.

سردر: سردر آب انبارها چشمگیر ترین واحد تزئینی و نما سازی شده آن به شمار می رود. در دوسوی پله ها اغلب سکو های سنگی پهنی وجود دارد که بیشتر در پیوند فضای باز محل مقابل سردر، جایگاه مناسبی برای گردهمایی مردم محل به شمار می رود.

مواد و مصالح

مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب انبارها عبارت است از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج.

 منابع

• آب انبار ها - دکتر پرویز ورجاوند