مسجد جامع عتيق يا مسجد جمعه يا مسجد جامع يا مسجد آدينه، از كهن ترين مساجد قديمي شيراز است كه در مشرق شاهچراغ قرار دارد.

اين مسجد دو ايواني در سال 281 ه.ق. به دستور عمروليث صفاري ساخته شد. ساختمان مسجد كه اولين هسته تاريخي شهر شيراز است مشتمل بر بنايی مرتفع است كه داراي چندين حجره و شبستان است و برخي قسمت هاي آن دوطبقه مي باشد. اين مسجد داراي 6 درب ورودي و خروجي بوده است. يك درب در ضلع شمالي، يك درب در ضلع جنوبي، دو درب در ضلع غربي و دو درب در ضلع شرقي.

درب ورودي ضلع شمالي به دوازده امام معروف است و كتيبه اي بر فراز آن قرار گرفته است كه در دوره صفوي و در سال    ( 1031 ه.ق. ) به خط علي جوهري نگاشته شده است اين كتيبه تاريخ مرمت مسجد را در سال مذكور بيان مي نمايد.

سر در شمالي مسجد با كاشي مقرنس كاري شده است.

بر روي چهار كتيبه نام دوازده امام بر روي كاشي نگاشته شده و در جرزهاي دو طرف اين سر در نصب شده است. در وسط ضلع شمالي مسجد، طاق نماي مرتفعي قرار گرفته است كه در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس كاري شده است. در حاشيه بالاي داخلي اين طاق نيز سوره هل اتي با خط نسخ بر روي كاشي نگاشته شده است. در انتهاي آن پلكاني است كه به پشت بام و گلدسته ها ختم مي شود و در پيشاني و جلو آنها كاشي كاري شده است و روي آنها با خط نسخ آيات قرآني نگاشته شده است.

در ضلع غربي اين طاق نما، دالان درب دوازده امام ( درب شمالي ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت اين دالان و طاق نماها، شبستان كوچكي قرار گرفته است.

در سال 1347 ه.ش. در شرق طاق نماي وسطي، شبستاني بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهني مشبك و محرابي از سنگ مرمر عالي و ازاره هايي تا ارتفاع يك و نيم متر با سنگ مرمر ساخته شده است. قسمتي از اين شبستان دو طبقه است و عرض آن نيز 5.5 متر مي باشد.

بر روي ستون ها و بدنه اين شبستان كاشي كاري شده و بر روي كاشي ها، آيات قرآني، احاديث و تصاوير گل و بته و خطوط اسليمي نقش بسته است. در حاشيه بالايي آن نيز سوره هل اتي به خط نسخ بر روي كاشي نگاشته شده است.

ضلع جنوبي مسجد با مساحتي برابر با 1200 متر مربع، طاق نماي بزرگي وجود دارد كه به علت تخريب در حال مرمت آن مي باشند.

در درون طاق نما، كتيبه اي قديمي با خط ثلث نگاشته شده است كه بخشي از آن باقي مانده است. بر فراز در ورودي شبستان ضلع جنوبي كتيبه اي ديگر با خط ثلث پيچيده بر روي كاشي نگاشته شده است كه بخشي از آن تخريب شده است. اين كتيبه در زمان شاه طهماسب اول صفوي نگاشته شده و در پايان آن تاريخ 973 ه. ق. تاريخ مرمت مسجد، ذكر شده است.

در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد كه سقف آن از آجر است و در انتهاي آن نيز، محرابي كاشي كاري شده قرار دارد كه بر فراز آن به خط كوفي سوره توحيد و نام پنج تن نگاشته شده و در زير آن دو آيه قرآني به خط نسخ نگاشته شده و در پايان تاريخ 1361 ه. قيد گرديده است. سقف اين محراب با كاشي لاجوردي كاشي كاري شده است و دو طرف محراب نيز سنگ كاري شده است. در كنار اين محراب، تاريخچه مرمت مسجد بر روي دو سنگ نقش گرديده است.

در ضلع شرقي اين شبستان كوچك، شبستان چهل ستون قديمي با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است. سقف اين شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مكعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است. اين شبستان چهار در دارد كه به صحن گشوده مي شود. بر سر در اين شبستان كتيبه اي است كه با خط ثلث پيچيده نگاشته شده است و هم اينك برخي از قسمت هاي آن تخريب شده است. اين كتيبه نيز در زمان حكومت شاه طهماسب صفوي (930-984 ه.ق) نگاشته شده و بيانگر مرمت مسجد در آن تاريخ است.

در مغرب شبستان كوچك، در قرينه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگي با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است. سقف اين شبستان آهن كوبي شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشيده از سنگ مرمر قرار دارد. ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمين، با سنگ مرمر پوشيده شده است. در اين شبستان منبري 12 پلكاني از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روي ديوار و محراب اين شبستان نيز 13 كتيبه از آيات قرآني و احاديث با خط ثلث و نسخ بر روي كاشي نگاشته شده است.

ضلع غربي داراي دو در است كه سر در يكي از آنها، يزدي بندي است و مقرنس كاري و كاشي كاري و معرق كاري شده است. اين در كه يكي از درهاي مهم مسجد است، بوسيله اداره باستان شناسي فارس مرمت شده است. بر فراز اين در كتيبه اي است كه آيات قرآني بر روي آن با قلم درشت و به خط ثلث عالي بر روي كاشي نگاشته شده است و تاريخ (1027 ه.) در پايان آن قيد گرديده است. در نزديكي و در امتداد همين كتيبه، كتيبه اي ديگر است كه قسمتي از آن باقي مانده و تاريخ 1026 ه.ق. در آن قيد گرديده است كه بيانگر تاريخ مرمت بنا در زمان حكومت شاه عباس كبير (996-1038 ه.ق) مي باشد.

اين در در شبستان بزرگ جديد ضلع جنوبي گشوده مي شود.

در ضلع غربي اين مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نيز شبستان كوچكي قرار گرفته است. در يكي از اين طاق نماها دالان در ورودي است.

در ضلع شرقي مسجد نيز طاق نماي بزرگي قرار دارد كه در پيشاني آن اندكي كاشي كاري شده است و هم اينك نيز مورد مرمت قرار گرفته است. در شمال اين طاق نما، چهار طاق نماي كوچك است و يك راه پله كه در زاويه آن يكي از درهاي مسجد قرار گرفته است. در ضلع جنوبي طاق نما نيز، چهار طاق نماي كوچك است كه يكي از اين طاق نماها دالان در دوم ضلع شرقي مسجد است و يكي ديگر از اين طاق نماها در شبستاني است كه در زاويه جنوب شرقي مسجد قرار گرفته است.

صحن مسجد با مساحت 1672 متر مربع با سنگ هاي مرمر مفروش بوده و در دالان هاي ورودي مسجد چندين سنگاب وجود داشته كه هميشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پاي خود را بشويند و وضو بگيرند و پس از آن وارد صحن شوند. هم اينك يكي از اين سنگاب ها كه قطر داخلي آن نزديك به يك متر است و ناحيه خارجي آن دوازده ضلعي است، هم چنين در اطراف آن نقش و نگارهايي وجود ادرد و گرداگرد آن آيات قرآني و اسلامي نگاشته شده است.

در جلو پلكان ورودي موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش اين سنگاب به جهت تأثير آب، كاملا" مشخص نيست. هم اينك نيز سه نمونه از اين سنگاب ها در ابتداي صحن همانند نمونه پيشين آن به صورت دروازده ضلعي موجود است.

در وسط صحن مسجد، بنايي مكعب شكل از گچ و سنگ ساخته شده است كه نزديك به يك متر از سطح زمين بلندتر است و گرداگرد آن را ايواني به عرض دو متر فرا گرفته است. اين بنا كه در سال 752 ه.ق به دستور شاه شيخ ابواسحاق اينجو حاكم فارس، ساخته شده، دارالمصحف، بيت المصحف، خدايخانه و يا خداخانه خوانده مي شود و اين بدان جهت است كه در اين مكان علاوه بر قرآن هايي تاريخي به خط اميرالمؤمنين علي (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پيامبر و تابعين او نگاهداري مي شده است. محل تلاوت قرآن نيز بوده است. همچنين در اين مكان قرآني به خط عثمان خليفه سوم وجود داشته كه چندين قطره خون وي، به هنگام قتلش بر روي آن ريخته است و به همين جهت برخي اين مكان را قبر عثمان يا دفتر عثمان نيز خوانده اند.

هم اينك برخي از قرآن هاي مذكور در موزه پارس نگاهداري مي شود.

عمارت خدايخانه و ايوان هاي آن، داراي 12 متر طول و 10 متر عرض است و مساحت اتاقي كه در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد 8 متر طول و 6 متر عرض مي باشد كه از سنگ و گچ ساخته شده است. در ضلع شرقي و غربي اين اتاق، دو سنگ مشبك قرار دارد و در دو ضلع جنوبي و شمالي آن، هر كدام يك در ورودي است كه بر روي در ضلع شمالي خاتم كاري صورت گرفته است.

در چهار گوشه خدايخانه، چهار ستون مدور مغازه مانندي وجود دارد كه نماي بيروني آن از سنگهاي مكعب شكل آجر مانندي است كه لابه لاي آن سنگ هاي رنگين به كار رفته و با گچ نصب شده است. روي سنگ هاي ازاره پايين نيز نقش و نگار هايي ديده مي شود.

سقف ايوان هاي شرقي و غربي آن به وسيله چهار ستون نگاهداري مي شود كه سر ستون هاي آن به شكل مقرنس كاري، حجاري شده است. بر فراز هر يك از اين ستون ها، قطعه سنگي است كه به شكل محراب در آورده و داخل آن خالي شده است و خطوط اسليمي و گل و بته بر آن نقش شده است.

سقف ايوان هاي شمالي و جنوبي خدايخانه نيز به وسيله دو ستون مدور نگاه داري مي شود. معماري اين بنا مانند خانه كعبه است اما گرداگرد خدايخانه، ايواني به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نمايد. در لبه بالاي ناحيه داخلي ايوان ها، كتيبه اي با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالي به قلم يحيي الجمالي الصوفي بر روي سنگ هاي يك پارچه و با عرض يك متر نگاشته شده و آن نقر شده است به گونه اي كه خطوط آن كتيبه برجسته شده و لابه لاي اين خطوط با كاشي هاي آبي، معرق پر شده است. اين كتيبه گرداگرد نماي خارجي و مناره ها را پوشانده است (طول كتيبه) خدايخانه هم اينك مورد مرمت مي باشد. مسجد جامع عتيق با مرور زمان و در اثر زلزله هاي متعدد در دوره هاي متعدد رو به ويراني نهاده كه تاكنون نيز چندين بار مرمت شده است. تاريخچه مرمت اين مسجد با توجه به كتيبه هاي موجود عبارت است از:

1. در سال 973 ه.ق. در زمان حكومت شاه طهماسب اول صفوي.      

2. در سال 1026 ه.ق. و 1027 ه.ق. در زمان حكومت شاه عباس كبير.

3. در سال 1092 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سليمان صفوي.             

4. در سال 1318 ه.ش. از جانب اداره باستان شناسي فارس.             

خدايخانه نيز پس از تخريب و از بين رفتن برخي از كتيبه هايش، از جانب اداره باستان شناسي فارس و با همياري واجد كاتب، سيد آقا بزرگ نسابه، صرافت، رحيم صميم، سيد هاشم، در سال 1326 ه.ش. كاملا" مرمت شد.

اين مسجد در ديماه 1310 با شماره 72 به ثبت تاريخي رسيده است.